Kościół pw. Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza

Kościół parafialny pod wezwaniem Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza został wzniesiony w latach 1323-1349 przez biskupa chełmińskiego Ottona. Wówczas była to jednonawowa świątynia, kamienno-ceglana, kryta dwuspadowym dachem z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i dobudowaną od południa zakrystią. Do naszych czasów obiekt nie dotrwał w niezmienionej formie. Reliktem tamtego okresu są istniejące do dziś ściany prezbiterium, pozbawione całkowicie detalu architektonicznego. Po wczesnych latach czasów nowożytnych nie pozostało w kościele zbyt wiele zabytków. Do naszych czasów ocalała cenna renesansowa monstrancja wieżyczkowa, zwana „papieską”.

Przełomowym momentem w dziejach wąbrzeskiej świątyni był rok 1700 r., gdy w wyniku pożaru została ona niemal w całości zniszczona wraz z wieloma elementami wyposażenia. Odbudowę fary przeprowadzono staraniem biskupa Teodora Potockiego jeszcze w tym samym roku, przy wykorzystaniu materiału pozyskiwanego z Góry Zamkowej. Z tej okazji na wieży zawieszono dzwon odlany przez Michaela Wittwercka, zdobiony herbem Pilawa, a na ołtarzu ustawiono nową wieczną lampę. Przy kościele działał niewielki, ale dobrze wyposażony szpital-przytułek dla chorych i osób bezdomnych, prowadzony przez Bractwo Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. W 1779 r. do nawy fary dobudowano od zachodu niewysoką wieżę fundacji mieszczańskiej, a w latach 1871-1881 całość gruntownie odnowiono. Jednak największe zmiany wprowadzono podczas przebudowy w 1902 r. Powstał wówczas trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, poprzedzony podwyższoną, czteroboczną trójkondygnacyjną wieżą zwieńczoną namiotowym dachem i trójbocznie zakończonymi ramionami transeptu. Nawa główna nakryta została dachem dwuspadowym, a nawy boczne trzema osobnymi dachami trójspadowymi. 5 lipca 1903 r. konsekracji nowego kościoła dokonał biskup chełmiński Augustyn Rosentreter.

W 1928 r. z inicjatywy Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w zewnętrzną ścianę prezbiterium wmurowano płytę z wyrytymi nazwiskami mieszkańców Wąbrzeźna poległych w bitwach pierwszej wojny światowej i w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Działania wojenne w latach 1939-1945 szczęśliwie nie uszkodziły zabudowań kościelnych, zrabowane zostały jednak niemal wszystkie starsze księgi parafialne oraz trzy dzwony. Po wojnie ku czci poległych parafian obok kościoła wzniesiony został pomnik Chrystusa Warszawskiego.

Obecne wyposażenie świątyni pochodzi głównie z okresu późnego baroku. Cezurą jest tu z pewnością pożar kościoła w 1700 r., który pochłonął ówczesną część wyposażenia. Sztukę baroku reprezentują m. in. ołtarze główny oraz boczne: Świętej Rodziny i Boga Ojca. Prawdziwym skarbem wąbrzeskiej fary jest cudowny obraz Matki Bożej Brzemiennej tzw. Wąbrzeskiej, umieszczony w głównym ołtarzu. Ten XVI-wieczny gotycki obraz sprowadzony został w uroczystej procesji 3 czerwca 1685 r. z Kowalewa przez biskupa Opalińskiego. W 1993 r. biskup toruński Andrzej Suski po raz pierwszy oficjalnie użył nazwy „Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej” w odniesieniu do długowiecznego kultu Matki Bożej w Wąbrzeźnie. W dniu 14 sierpnia 2002 obraz Matki Bożej Wąbrzeskiej został uroczyście ukoronowany diademem poświęconym przez Ojca Świętego Jana Pawła II. W 2004 roku wąbrzeskie Sanktuarium zostało afiliowane do Patriarchalnej Bazyliki Matki Bożej Większej – Santa Maria Maggiore w Rzymie.

Na lewym ołtarzu bocznym ustawiono gotycką rzeźbę Matki Bożej, z około 1500 r., przeniesioną z dawnej kaplicy zamkowej, w otoczeniu licznych osiemnastowiecznych wotów. Sam ołtarz (św. Rodziny) oraz figurka Matki Bożej Zamkowej, zostały gruntownie odrestaurowane w 2008 r. Uroczyste odsłonięcie odbyło się 23 września 2008 r. podczas wizyty kanonicznej biskupa Józefa Szamockiego.

W prawym ołtarzu bocznym, ze współczesnym krucyfiksem, w zwieńczeniu znalazło się popiersie Boga Ojca. Na wspomnienie zasługują również trzy krucyfiksy oraz barokowe obrazy z wyobrażeniem św. Franciszka Ksawerego, nawracającego pogan, oraz św. Piotra i św. Pawła; rzeźby Ecce Homo i Chrystus przy kolumnie; barokowa chrzcielnica i gotycka kropielnica oraz feretrony, świadczące o rozwoju duchowości ludowej w drugiej połowie XIX wieku; renesansowa monstrancja wieżyczkowa z początku XVII w.; kielichy: późnorenesansowy z I połowy XVII wieku, z 1680 r. i XVIII-wieczny oraz barokowa lampa wieczna z 1700 r. Ciekawym elementem wyposażenia świątyni są organy przeniesione w 1975 r. z dawnego kościoła filialnego MB Królowej Polski wykonane w drugiej połowie XIX wieku.

Na uwagę zasługuje również Polska Droga Krzyżowa, przedstawiająca polskich świętych i kandydatów na ołtarze, wykonana przez Zygmunta Wujka. Na jej medalionach znaleźli się m.in. ojciec Bernard z Wąbrzeźna i ksiądz Franciszek Nogalski.

Obok kościoła znajduje się również grota ku czci Matki Bożej z Lourdes, wybudowana w 1948 roku przez tutejszą młodzież.