Krajobraz ziemi wąbrzeskiej został ukształtowany przez ostatnie zlodowacenie bałtyckie. Po wycofaniu się lodowca, w schyłkowym paleolicie pojawiły się warunki, które umożliwiły bytowanie na tym terenie człowiekowi. Na obszarze Europy Środkowej nastąpiło ocieplenie klimatu. Ukształtował się wówczas suchy, chłodny klimat, zbliżony do obecnie panującego na pograniczu tundry i tajgi. Egzystencja ludności uzależniona była wówczas od zmieniających się pór roku i wędrówek reniferów. Na podstawie wykopalisk i znalezisk możemy ustalić, że Wąbrzeźno i jego okolice były zamieszkałe już w zamierzchłych czasach przedhistorycznych. Zaczątki działalności ludzkiej na tym obszarze miały miejsce ok. 12 tys. lat temu.
W połowie 4 tysiąclecia p. n. e. przybyła z obszaru Czech i Moraw pierwsza ludność, żyjąca z uprawy roli i hodowli zwierząt domowych. Była to istotna zmiana w gospodarce człowieka na tym terenie. Ludność tę tworzyli przedstawiciele kultury ceramiki wstęgowej, zwanej tak od charakterystycznej ornamentyki, pokrywającej na kształt wstęg całą powierzchnię naczyń. Wstęgowcy mieszkali w chatach zagłębionych w ziemię – tzw. ziemiankach. Osadę ludności ceramiki wstęgowej kłutej odkryto w Sitnie niedaleko Wąbrzeźna. Jest to najstarsza dotychczas znana osada na ziemi wąbrzeskiej.
Początek III okresu neolitu to pojawienie się półkoczowniczych ludów ceramiki sznurowej, pochodzących prawdopodobnie z Ukrainy. Zawdzięczają swą nazwę zwyczajowi zdobienia naczyń odciskami sznura. Była to ludność wojownicza, która dzięki oswojeniu konia mogła odbywać dalekie podróże, jednocześnie mieszając się z rdzennymi mieszkańcami oraz wywierając wpływ na ich kulturę. Zmarłych grzebano z reguły oddzielnie, zwykle w grobach płaskich. Wyjątkowo sypano nad zwłokami niskie kurhany z ziemi lub, jak grób odkryty w Wąbrzeźnie, pokrywano kamieniami.
Epoka brązu to dla naszego regionu etap kształtowania się kultury łużyckiej, której występowanie potwierdzają pojawiające się odkrycia.
Cały okres żelaza zbiegł się na Pomorzu z rozmaitymi migracjami i znacznymi wpływami kultury rzymskiej. Najazdy i wędrówki ludów spowodowały konieczność budowy osad warownych czy grodów. Grodziska-szańce na wzgórzach znajdujemy w Wąbrzeźnie i w okolicy. Osady i warownie zakładano przede wszystkim w tym regionie nad jeziorami. Zachowało się grodzisko stanowiące relikt wczesnośredniowiecznego grodu wąbrzeskiego. Z pierwotnej bryły grodziska pomiędzy jeziorami Frydek i Zamkowym pozostało jedynie 20-25%, a nawarstwienia kulturowe tego obiektu zostały zniszczone w XIX w. przez użytkowanie tego terenu jako cmentarza ewangelickiego. Odosobnioną formą osady jest osada nawodna wzniesiona na palach, której relikty odkryto w torfie przy Jeziorze Sitno.
Do ciekawostek należą także srebrne skarby odnalezione na terenie powiatu wąbrzeskiego, w skład których wchodziły monety, fragmenty lanego kruszcu oraz depozyty ozdób. Znaleziska te, pochodzące w przewadze z połowy XI w., świadczą o tym, iż terytorium to utrzymywało intensywnie ponadregionalne kontakty handlowe, stosując już w tej wymianie pieniądz kruszcowy. Kontaktom tym sprzyjał przebiegający tu we wczesnym średniowieczu szlak handlowy z Kujaw do Prus.
Do grodu i usytuowanego przy nim podgrodzia odnosi się nazwa Wambrez, utrwalona w źródłach pisanych dopiero w 1246 roku. Nazwa Wambrez oznacza osadę wśród brzóz, czyli w brzezinie. Około 1220 roku gród wąbrzeski ucierpiał w wyniku najazdu plemion pruskich. Został spalony . Nowy okres w dziejach ziemi chełmińskiej rozpoczął się w 1231 roku, gdy rycerze zakonu krzyżackiego przystąpili do walki z Prusami.
Ponadto osada wąbrzeska znajdowała się w centrum biskupstwa chełmińskiego, co wpłynęło zapewne na budowę tu rezydencji biskupiej. Budowę zamku rozpoczął biskup Herman von Prizna zachwycony położeniem miasta. Prawdopodobnie to on nadał mu nazwę „Friedecke” czyli „spokojny zakątek”. Budowę ukończono w 1321 roku. Zamek pełnił funkcję rezydencji biskupiej do 1655 roku, przy czym jedynie w XIV wieku była to główna siedziba biskupa.
W latach 1323-1349 zbudowany został gotycki kościół parafialny z kamienia i cegły, obecny kościół pw. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza. Fundatorem budowy kościoła był biskup Otton, któremu przypisuje się również otoczenie miasta murami obronnymi (niezachowanymi).
zamku, który za względu na spisanie go w języku polskim jest ewenementem.
zyniosła większych zmian. Wąbrzeźno, jako miasto biskupie, pozbawione było swobody wyznania, a postępująca kontrreformacja wpłynęła na ożywienie życia religijnego w mieście. Przykładem świętobliwego życia w owym czasie był Błażej Pęcherek, znany jako Ojciec Bernard z Wąbrzeźna (1575-1603), zakonnik zmarły w o
pinii świętości.
ywane w kościele farnym).
Zagospodarowano tereny rolnicze i zwiększono poziom produkcji rolnej. Miasto zaczęło się rozbudowywać. Powstały nowe osiedla, ulice i ciągi spacerowe , ruszyło także indywidualne budownictwo mieszkaniowe. Budowano nowe obiekty szkolne na terenie miasta i powiatu, modyfikowano sieć biblioteczną.
